ЯЎРЭЙСКАЕ СУПРАЦІЎЛЕННЕ - ПОДЗВІГ БРАТОЎ БЕЛЬСКІХ
Міна Содман
Гісторыя яўрэйскага супраціўлення, за нешматлікімі выключэннямі, малавядома. Гэта заканамерна, і тлумачылася яна ў розны час рознымі гістарычнымі і палітычнымі прычынамі. У афіцыйнай гістарыяграфіі Савецкага Саюза не толькі супраціўленне, але і трагедыя яўрэяў у часы нацысцкай акупацыі замоўчвалася. Нешматлікія стэлы, усталяваныя ў месцах масавых расстрэлаў яўрэяў, сведчылі аб закатаваных "савецкіх грамадзянах», ды і такіх памятных знакаў былі адзінкі. Тым неверагодней у тыя гады было апублікаваць праўдзівую гісторыю часам шматсоценных узброеных атрадаў, аб'яднаных этнічным паходжаннем і агульнай пагрозай у спалучэнні (для многіх) з сапраўдным, але зусім не камуністычным патрыятызмам і гарачым антыфашызмам. Ізраіль, які беражліва адносіцца да ўсіх сведчанняў Катастрофы - і той апынуўся не абароненым ад ідэалагічнага выбару ступені асвятлення яе граняў.
Гераічная, амаль непраўдападобная гісторыя сямейнага лагера і партызанскага атрада братоў Бельскіх, якія выратавалі разам са сваімі паплечнікамі больш за 1200 палонных яўрэяў і якія нанеслі адчувальны ўрон акупантам зямлі, якую яны лічылі сваёй – сумны доказ чарговай гістарычнай несправядлівасці. Савецкія архівы, якія змяшчаюць канфіскаваныя НКУС дакументы гістарыёграфа гэтага "ляснога Іерусаліма" Шмуэля Амаранта, што працаваў над хронікай зыходу ў Налібоцкую пушчу, да гэтага часу не гатовы раскрыць свае таямніцы…
Гісторыя, аб якой пойдзе гаворка ніжэй, не заканчваецца вызваленнем акупаваных зон і выратаваннем жыхароў «ляснога Іерусаліма». Яна працягваецца ўцёкамі двух выжыўшых лясных камандзіраў Бельскіх і іх сем'яў ад няўхільнага арышту: многія з савецкіх камісараў памяталі час, калі лясная база Бельскіх карміла і апранала савецкіх партызан і салдат. Яна працягваецца і далей –туляннямі па пасляваеннай Еўропе, дзе польская Армія Краёва, даўні вораг беларускіх яўрэяў-партызан, якія ваявалі пад чырвонымі сцягамі, па-ранейшаму ўяўляе для іх рэальную небяспеку... Працягваецца прыбыццём на ахопленую “сваёй “ вайной Палесціну, дзе легендарныя героі беларускай пушчы так і не змаглі ні заняць годнае месца, ні нават проста звесці канцы з канцамі і вымушаныя былі з'ехаць у Амерыку, дзе і завяршылася амаль у канцы стагоддзя іх доўгае жыццё.
У дзвюх кнігах апісана гэта хвалюючая, годная вострасюжэтнага фільма эпапея. Аўтар адной з іх, Нехама Цёк, прафесар сацыялогіі, якая сама перажыла Халакост. Яе кніга “Выклік. Партызаны Бельскія " - гарманічная частка гісторыі яе народа і яе асабіста. Аўтар іншай кнігі, амерыканскі журналіст Пітэр Дафі, выпадкова сустрэў у Інтэрнэце згадку пра яўрэйскіх партызан Бельскіх і, узрушаны, два гады збіраў інфармацыі, якая і дазволіла яму напісаць хроніку ”Браты Бельскія. Праўдзівая гісторыя пра трох мужчын, якія змагаліся з нацызмам, выратавалі 1200 яўрэяў і пабудавалі вёску ў лесе» . Абедзве гэтыя кнігі - амаль адзіны (і тым больш каштоўны) помнік тым, хто гераічна абараняў не толькі ўласнае жыццё і жыццё блізкіх, але і гонар і годнасць свайго народа, сваёй краіны, тым, хто рызыкаваў пры гэтым усім дасягнутым дзеля таго, каб ратаваць сябе і ратаваць іншых.
Млынар Давід Бельскі, яго жонка Бейла і іх шматлікія дзеці былі адзінай яўрэйскай сям’ёй у беларускай вёсцы Станкевічы пад Навагрудкам, у якой неаднаразова мяняліся гаспадары. Невялікі кавалачак зямлі, на якім паспяхова працавалі і вялі тыповы сялянскі лад жыцця Бельскія, пастаянна пераходзіў з рук у рукі. І яго жыхары, як яўрэйскія, такі польскія і беларускія, даволі хутка навучыліся прыстасоўвацца пад указы і законы літоўскіх, польскіх, рускіх, нямецкіх улад, якія пастаянна змянялі адна адну. Пасля пачатку першай сусветнай вайны змена ўлад пачала напамінаць калейдаскоп. Для Бельскіх і яўрэяў, якія жылі ў Навагрудку і Лідзе, улады адрозніваліся толькі ступенню антысемітызму, які заўсёды меў месца, і, адпаведна, тымі хітрыкамі, якія прыходзілася выкарыстоўваць, каб прадаўжаць такі, здавалася б, непалітьычны занятак, як апрацоўка зямлі і вытворчасць мукі.
Млын Бельскіх абслугоўваў усю акругу, іх добра ведалі суседзі ўсіх нацыянальнасцяў, і, у адрозненне ад яўрэйскіх сем'яў, якія засялялі Навагрудак і Ліду, усе яны свабодна размаўлялі на беларускай, польскай і рускай мовах. Старэйшы брат Туўя за першую нямецкую акупацыю добра асвоіў нямецкую мову, а адслужыўшы два гады пад польскім сцягам, авалодаў асновамі ваеннай навукі...
Савецкая ўлада прыйшла ў Станкевічы ў 1939 годзе, змяніўшы вельмі антысеміцкі рэжым Пілсудскага і II Польскую Рэспубліку. Прыход бальшавікоў выклікаў у яўрэйскага насельніцтва эйфарыю, але нядоўгае іх праўленне выявілася ў экспрапрыяцыі ў яўрэяў адносна квітнеючых прадпрыемстваў і крам, закрыцці сінагог і культавых месцаў, дзейнасцю прадстаўнікоў НКУС, якія хутка прыбылі на месца, у асноўным цікавіліся папулярнымі сярод беднякоў сіяністамі і бундыстамі... Практычна ўсе пласты яўрэйскага насельніцтва апынуліся ў радах ворагаў, класавых і палітычных.
Давід, бацька сям'і, зыходзіў з прынцыпу, што захоўваць сяброўскія адносіны трэба з усімі, і ніколі не ішоў на канфлікт. Тры брата -Туўя, Асаел і Зусь - валодалі зусім іншым тэмпераментам і хутка праславіліся ў акрузе непрымірымасцю да насмешнікаў і антысемітаў, а таксама да тых, хто, карыстаючыся пагромнымі настроямі насельніцтва, спрабаваў пажывіцца за кошт запалоханых мясцовых яўрэяў. Пасля некалькіх разборак з віламі ў руках хутар Бельскіх пакінулі ў спакоі.
11 дзяцей Бельскіх тым часам выраслі, і жыццё іх уладкавалася вельмі па-рознаму: адзін стаў рабінам, іншы эмігрыраваў у Амерыку, трэці ўвайшоў у камуністычны мясцовы савет... Асаел паступова пераймаў у бацькі справы на млыне. Туўя пасяліўся ў Лідзе і працаваў бухгалтарам.
Пасля пачатку другой сусветнай вайны браты Асаел і Зусь, пра пасады якіх у камуністычных структурах суседзі адразу паведамілі акуппантам, былі вымушаныя хавацца ў дружалюбных суседзяў і ў лесе непадалёку ад хутара. Двое малодшых, Якаў і Абрам, былі застрэлены пасля арышту. Туўя, карыстаючыся выдатным веданнем розных моў і пераапрануты селянінам, працягваў хавацца ў ваколіцах Ліды. Яго жонка Соня засталася ў гета ў Лідзе.
Сітуацыя змянілася да горшага, калі штурмбанфюрэр Вільгельм Траўб, прызначаны нацыстамі камісарам Навагрудка, прафесійна падышоў да "яўрэйскага пытання". У снежні 1941 малодшы Бельскі, Арон, вярнуўшыся з лесу пасля сустрэчы з братамі, убачыў фургон нацыстаў, які вёз з хутара яго бацькоў. Ён паспеў папярэдзіць старэйшых братоў, якія, не чакаючы працягу, адвялі ў лес з іншага хутара сястру Тайбэ, яе мужа, дзіця і свякроў. 7 снежня бацькі Бельскія, Сіла (жонка Зуся) і яе нованароджаная дачка былі расстраляны разам з чатырма тысячамі іншых мясцовых яўрэяў у першай жа буйнамаштабнай па распачатым знішчэнні аперацыі.
Пасля шматмесячных блуканняў на краі гібелі старэйшыя браты Туўя, Асаел, Зусь і падлетак Арон сабралі ў лесе ўсіх сваякоў, якія засталіся жывымі. У чэрвені 1942 года Туўя вывеў з гета Ліды жонку Соню і яе сям'ю. Не спыняючыся на гэтым, яны праніклі ў суседнія гета і вывелі больш далёкіх сваякоў. Іх арсенал на тай час складаўся з аднаго дрэнна дзейнічаючага пісталета, падарунка сябра. Аднак дзякуючы аперацыі, праведзенай сумесна з савецкімі салдатамі, якія адсталі ад сваіх часцей, іх мара абараняць жыццё сваё і блізкіх са зброяй у руках стала больш рэалістычнай. Пасля гэтага Асаел, які даўно быў закаханы ў дзяўчыну Хайу, прабраўся ў Польскі дом, дзе хавалася яна і яе бацькі, і з рытуальнымі словамі на іўрыце, якія суправаджаюць звычайна прапанову рукі і сэрца, працягнуў ёй... маўзер. Так, "па законах ваеннага часу", у прысутнасці асалапелых палякаў і бацькоў нявесты, быў аформлены шлюб трэцяга ляснога брата. Шлюбная ноч прайшла ў імправізаваным тыры, дзе Асаел навучыў сваю маладую жонку стральбе: часу губляць было нельга.
Паступова яны вывелі ў лес з гета жывых сваякоў, выкапалі зямлянкі. Утварыўся атрад з 20 з лішнім чалавек - крэўных сваякоў. Нованароджаную дачку сястры Тайбэ ўдалося пахрысціць і пакінуць у польскіх суседзяў. Астатнія пачалі доўгую лясную адысею.
На чале атрада стаў Туўя. У 1941 годзе яму споўнілася 36 гадоў, і дзякуючы ваеннай службе ў польскай арміі, харызматычнаму складу асобы і багатаму жыццёваму вопыту, яго аўтарытэт не выклікаў сумненняў. Неабходнасць здабываць пражытак прывяла іх да акцый па экспрапрыяцыі прадуктаў у мясцовых сялян і немцаў, і неўзабаве іх дзёрзкія набегі забяспечылі ім адносіны, у якіх змешваліся і нянавісць, і страх, і пакланенне. Атраду, большую частку якога складалі небаяздольныя члены сям'і, патрабаваліся байцы. Адказваючы свайму запаветнаму жаданню - выратаваць ад смерці як мага больш яўрэяў, Туўя вырашае пракрасціся ў навакольныя гета і агітаваць людзей сыходзіць у лясы. Аднак насельнікі гета ўсё яшчэ спадзяваліся на шчаслівы зыход і не спяшаліся з гэтым рашэннем. Лес палохаў. А Туўя мог прапанаваць нямногае.
Менавіта тады Туўя прымае рашэнне, якое вызначыла далейшы лёс атрада: ратаваць усіх, а не толькі баяздольных яўрэяў. Забіраць у лес старых, нованароджаных, інвалідаў — усіх тых, хто не толькі ўскладняў жыццё групы ў лесе, але і, на думку многіх, часцяком ставіў пад пагрозу само яе існаванне. Туўя, аднак, заявіў, што для яго важней «выратаваць ад смерці адну яўрэйскую старую, чым забіць дзесяць немцаў", і гэты выразна сфармуляваны прынцып заставаўся яго крэда да канца вайны, нягледзячы на жорсткую крытыку іншых партызанскіх атрадаў, шэраг цалкам безнадзейных, на першы погляд, сітуацый і разлад ўнутры самога атрада. Слухаючы савецкае радыё з яго антыфашысцкім пафасам і спадзеючыся на моцных саюзнікаў, Туўя пазначае свой атрад як камуністычны і дае яму імя Георгія Жукава, пра якога часта чуе ў радыёперадачах.
Слых пра братоў Бельскіх распаўсюджваўся ўсё шырэй, і насельнікі розных гета сыходзілі ўжо на свой страх і рызыку, каб у адзіночку і групамі шукаць лясны атрад. Паваротнай для атрада стала сустрэча з савецкім партызанам Віктарам Панчанкавым, які паверыў і самому Туўе, і яго высакароднай задачы выратавання свайго народа і аб'яднаў з ім намаганні па барацьбе з нацыстамі.
Атрад рыхтаваўся сустракаць зіму 1942-43 года. Было вырашана зрабіць дзве базы недалёка ад Станкевічаў: адну ў лесе ля Пералазу, другую - ля Забелава. Базы складаліся з цудоўна закамуфляваных баракаў-зямлянак з абсталяванымі асобна кухняй і бальнічкай. Але ў сувязі з набліжэннем нямецкіх атрадаў, якія стараліся выгнаць з лесу ўсе групы партызан, базы былі пакінуты і пачалося знясільваючае бадзянне атрада па навакольных лясах. Ніхто ні хвіліны не адчуваў сябе ў бяспецы, ворагі ўвесь час ішлі па іх слядах. Некаторыя аслабелыя людзі часам выходзілі з лесу і хаваліся ў прыхільных да іх мясцовых жыхароў. Так 5 студзеня 1943 года былі выяўлены і расстраляны дзве групы з атрада Бельскіх. У гэты дзень загінула жонка Туўі, Соня. Атрад, які налічваў крыху больш за сто чалавек, падвергнуўся і пагрозе ўнутранага расколу, паколькі частка маладых і моцных людзей патрабавала аддзялення " старых і малых» ад баяздольных членаў камуны.
Аднак група працягвала барацьбу і за ўласнае выжыванне, і за свабоду свайго краю. «Лясныя яўрэі», як яны самі сябе называлі, праводзілі акцыі сабатажу, нападалі на вайсковыя канвоі, распраўляліся са здраднікамі і паліцаямі. У лютым 1943 года група падвергнулася страшнай небяспецы з-за прыкрай памылкі: кроў, што капала з тушы забітага бычка, прывяла нямецкі атрад прама на лясную базу. Атрад разбегся па лесе, і большасць людзей цудам выратавалася, але з цяжкасцю абжытае месца зноў прыйшлося пакінуць і халоднай зімой абжываць новую стаянку.
Паступова лясы ўсё больш напаўняліся групамі партызан, і савецкае кіраўніцтва не жадала мірыцца з іх некалькі хаатычным існаваннем. У рэгіён былі накіраваныя спецыяльныя камуністычныя камісары, якія вызначылі жорсткую іерархію, увялі строгія правілы і мелі самыя шырокія паўнамоцтвы, аж да прывядзення ў выкананне смяротных прысудаў у адносінах да тых, хто не жадаў падпарадкавацца. Сектары, дзе тыя ці іншыя групы маглі шукаць пражытак, былі выразна падзелены, групы перафармаваныя і падпарадкаваныя новым палітрукам і ваенным лідэрам. У групах былі створаны палітычныя бюро і нават камсамольскія ячэйкі. Этнічны характар групы Бельскіх не выклікаў даверу ў іх палітычных начальнікаў, не кажучы ўжо пра тое, што антысемітызм быў шырока распаўсюджаны сярод савецкіх партызан. Ўмела гуляючы на ўнутраных супярэчнасцях атрада і непрыманні яўрэйскай групы астатнімі партызанамі, камуністычнае кіраўніцтва некалькі разоў спрабавала расфарміраваць атрад, і толькі пастаянныя дыпламатычныя намаганні Туўі ратавалі яго падапечных, якія з усёй відавочнасцю не выжылі б, будучы адрэзаныя ад вялікай групы.
Пасля шэрагу нападаў немцаў і блуканняў па лесе Туўя вырашае адвесці атрад з добра знаёмых яму лясоў у нязведаныя зараснікі Налібоцкай пушчы. Сам са смехам параўноўваючы сябе з Майсеем, Туўя павёў свой лясны народ у далёкі пешы паход. Ішлі начамі, днём хаваліся. Калона расцягнулася на многія дзесяткі метраў. Правізіі неслі вельмі мала, што прывяло да хуткага знясілення ад голаду многіх удзельнікаў. Да таго ж лес станавіўся ўсё глыбей, ваўкі падыходзілі ўсё бліжэй да падарожнікаў, дарогу ведалі нешматлікія, і ведалі вельмі пасрэдна. Пасля прыбыцця на бераг возера Кроман, дзе атрад вырашыў спыніцца, Туўя быў выкліканы ў штаб, які кіраваў сіламі мясцовых партызан. Начальнік штаба генерал Платон (ваенны псеўданім Васіля Чарнышова) даў атраду імя Арджанікідзэ і падпарадкаваў яго брыгадзе ім. Кірава пад камандаваннем старога сябра Бельскіх Віктара Панчанкава. Генерал Платон папярэдзіў Туўю, што немцы сцягваюць сілы для гіганцкай па размаху атакі на Налібоцкую пушчу. Аперацыя "Герман" аб'ядноўвала эскадрон СС, які праславіўся зверствамі і складаўся з вызваленых крымінальнікаў пад камандаваннем Дырлевангера, 2-е падраздзяленне СС, артылерыйскую брыгаду СС, некалькі стралковых атрадаў, групу нямецкіх жандараў, падраздзяленне польскіх элітных стралкоў, літоўскі паліцэйскі атрад і групу самалётаў-бамбавікоў люфтвафе. 15 ліпеня ўсе гэтыя аб'яднаныя сілы рушылі на Налібоцкую пушчу. Туўя Бельскі зразумеў, што ў надзеі вывесці свой атрад у больш бяспечнае месца ён завёў яго ў смяротную пастку.
Рускія атрады размеркаваліся па лясах, некаторыя з іх валілі дрэвы і рыхтаваліся да гераічнай і асуджанай на няўдачу абароне. Становішча атрада Туўі, абцяжаранага хворымі старымі, дзецьмі, які меў параўнальна невялікую колькасць байцоў, было асабліва цяжкім. Пушча была цалкам акружана. Самалёты люфтвафе скідалі бомбы, а аб'яднаныя сілы нацыстаў расчысцілі ў лесе дарогу, якая адчыняла шлях танкам. Два чалавекі з атрада Туўі прапанавалі паспрабаваць знайсці закінуты ў глыбіні балот астравок Чырвоная горка, дзе вандроўнікі маглі б паспрабаваць схавацца. Шансаў на тое, каб незаўважанымі дабрацца туды (а атрад налічваў ужо 800 чалавек), былі невялікія, але шум танкаў быў ужо чуцен на базе, і часу на роздум не было. У поўнай цішыні лясныя яўрэяі пакінулі базу за некалькі хвілін да таго, як туды ўвайшлі першыя групы фашыстаў.
У лесе праз гучнагаварыцелі разносіліся галасы, якія на трох мовах заклікалі партызан розных атрадаў здацца. Кулі і снарады ліліся дажджом, галасы праследавальнікаў раздаваліся справа і злева. Тым не менш пасля доўгіх гадзін знясільваючага пахода праз балоты атраду ўдалося дасягнуць гэтага малюсенькага кавалка зямлі ў непраходных балотах, і толькі адзін чалавек загінуў. Яны заставаліся там на працягу двух тыдняў, без ежы і з невялікай колькасцю пітной вады. Праз два тыдні, не ў сілах больш вытрымліваць голад, невялікімі групамі яўрэі-партызаны ў роспачы пачалі выходзіць з балот. Толькі тут яны даведаліся, што за некалькі дзён да таго блакада пушчы была знята. Неверагоднае адбылося - 800 чалавек выратаваліся ў самым цэнтры ачаплення аб'яднаных нацысцкіх сіл. Больш таго, нацысты, сарваўшы злосць на навакольных вёсках і разбурыўшы гаспадаркі вакол пушчы, адышлі са спустошаных імі месцах, пакідаючы атраду Бельскіх значна большую свабоду дзеянняў, чым да таго.
Потым было знясільваючае перамяшчэнне. Атрад ўсё ж такі падзяліўся на сямейную і баявую часткі. Сямейны лагер, які ўключаў на той момант прыблізна 700 чалавек і названы атрадам імя Калініна, канчаткова абгрунтаваўся ў Налібоцкай пушчы; камандаваў ім Туўя. Байцы пад камандаваннем Зуся (але падначаленыя савецкаму падполлю) былі арганізаваны ў атрад імя Арджанікідзе і вярнуліся ў раён Станкевічаў. Асаел быў прызваны ў штаб брыгады імя Кірава для кіравання аддзелам разведкі. Рашэнне падзяліць гэтыя тры непадзельныя лёсы, верагодна, было прадыктавана ўзросшым уплывам трох братоў і іх маленькай дзяржавы ў дзяржаве: такое было непрымальна для савецкага кіраўніцтва нават на акупаваных ворагамі тэрыторыях.
Але выбару ў Бельскіх не было. Тры брата адправіліся кожны на свой баявы пост.
Калі сакратар Баранавіцкага падпольнага абкама партыі генерал Платон-Чарнышоў наведаў праз некалькі месяцаў сямейны лагер Туўі, ён убачыў вялікую вёску, якая складалася з выдатна абсталяваных і замаскіраваных падземных бліндажоў. У некаторых жылі людзі, у іншых размяшчаліся лазня, кухні і розныя майстэрні: шавецкія, кравецкія, зброевыя, гарбарныя, а таксама падземны шпіталь. Непадалёку ад лагера была нават гаўптвахта, а на цэнтральнай плошчы перад штабам, у якім на пішучай машынцы друкавала бясконцыя данясенні і справаздачы сакратар, ладзіліся канцэрты і выступленні спецыяльнай тэатральнай трупы. У штабе вісеў партрэт Сталіна, намаляваны вуглём дзяўчынкай-бежанкай. Калі наведвальнік пацікавіўся, чаму ў таварыша Сталіна дзіўна распухла адна шчака, дзяўчынка знаходліва ўдакладніла, што Сталін надзімае шчокі ад радасці, што «хутка прагоніць немцаў». У зброевай, самай прасторнай майстэрні, збіраліся на малітву рэлігійныя насельнікі лагера. Гэтыя несавецкія паводзіны таксама прыцягнулі ўвагу афіцэра, і Туўя адказаў жартам, якая ў іншай сітуацыі, магчыма, каштавала б яму жыцця "Не будзем іх турбаваць, яны вучаць курс гісторыі партыі", - сказаў ён, ведучы за сабой генерала Платона.
Лагер таксама трымаў 60 кароў, 30 коней, яго людзі кармілі многія навакольныя атрады, пастаўлялі ім вопратку, боты, скураныя вырабы, чынілі ім зброю. Паралельна атрад Зуся, не абцяжараны сямейнымі групамі, нароўні з партызанамі-камуністамі ўдзельнічаў у баях з нямецкімі войскамі, пускаў пад адхон варожыя цягнікі, спальваў і падрываў масты, пашкоджваў лініі сувязі.
Праз некаторы час Асаел, не вытрымаўшы штабнага жыцця, самавольна і нікога не папярэдзіўшы, сышоў у лагер да Туўі, за што быў прысуджаны да смяротнага пакарання як дэзерцір. Толькі дзякуючы рэдкай знаходлівасці і аператыўнаму ўмяшанню Туўі, які ўмеў выклікаць да сябе прыхільнасць людзей нават самых высокіх чыноў, Асаел на гэты раз быў выратаваны.
17 красавіка 1944 года ў справаздачы, адпраўленай свайму кіраўніцтву, Туўя перадае спіс 941 насельніка базы. Зусь налічваў у сваім атрадзе яшчэ 149 байцоў. Яшчэ каля сотні людзей пакінулі базу. Усяго браты Бельскія сабралі вакол сябе больш за 1200 чалавек, асуджаных на гібель.
Тым часам колькасць ворагаў лясных яўрэяў расла, нягледзячы на набліжэнне канца вайны. У рэгіёне дзейнічалі атрады, якія атрымалі ад нацыстаў шырокія паўнамоцтвы і зброю, і атрады казакоў, якія былі настроены па-антысемісцку; а таксама ўльтранацыяналістычныя групы польскай Арміі Краёвай, якая ставіла сваёй мэтай знішчэнне яўрэйскіх «чырвоных» атрадаў; групы чырвоных партызан іншы раз нападалі на іх, каб адабраць непатрэбную «жыдам» зброю... Палітрукі прамаскоўскага супраціўлення не спускалі не надта добразычлівага погляду з групы не то рэлігійных, не то сіянісцкіх канспіратараў, якія змагаліся не за Сталіна, а "за яўрэяў". Вядома, і нямецкія атрады не пакідалі іх сваёй увагай. Армія Гітлера, якая адыходзіла лясамі, з ранейшай жорсткасцю імкнулася нанесці партызанам максімальны ўрон. Адзін з двух лекараў, якія працавалі ў лагеры, згадвае характэрную дэталь. Неаднаразова даводзілася яму рабіць у складаных лясных умовах аборты: хто ж мог вырашыцца падарыць жыццё, калі ўсе, нягледзячы на каласальныя поспехі атрада, лічылі яго загадзя асуджаным?
Каштоўнасць атрада Бельскіх для ўсяго руху супраціўлення, тым не менш, была відавочная. Акрамя ўжо згаданага забеспячэння астатніх атрадаў, ваенныя поспехі байцоў былі вельмі значныя.
9 ліпеня 1944 года лагер перанёс самую страшную атаку за час яго існавання. Нямецкія атрады, якія адыходзілі, напалі на яго і нават часова захапілі, дзясяткі людзей былі параненыя, дзевяць чалавек загінула. На наступны дзень, 10 ліпеня, савецкія войскі ў выніку аперацыі "Баграціён" увайшлі ў пакінуты фашыстамі рэгіён, які з гэтага часу лічыўся вызваленым ад акупантаў...
Савецкае кіраўніцтва запатрабавала цалкам знішчыць лагер, каб ён не мог служыць базай "антысавецкім элементам". І навакольныя жыхары са здзіўленнем убачылі, як з глыбіні пушчы паказаўся атрад Туўі Бельскага, які расцягнуўся больш чым на кіламетр. Старыя, жанчыны, дзеці і ўсё яшчэ ўзброеныя мужчыны ішлі па дарогах і спустошаных вёсках, а сяляне высыпалі паглядзець на іх, і многія стараліся, па ўспамінах сведак, дакрануцца да іх, каб пераканацца ў тым, што гэта не прывіды. Бо Беларусь даўно ўжо лічылася цалкам "юденфрай", жывых яўрэяў у ёй не павінна было быць. З'яўленне з лесу тысячы з іх здавалася, ды і на самай справе, было сапраўдным цудам.
Вяртанне да мірнага жыцця было цяжкім. У большасці з гэтых людзей не заставалася ніякай маёмасці, большая частка яго загінула. У іх дамах жылі іншыя людзі і аддаваць іх назад не збіраліся. Больш таго, кіраўніцтва «ляснога Іерусаліма» пачало ўсё больш прыцягваць да сябе ўвагу НКВД.
Туўю і Зуся сталі запрашаць на "гутаркі". Пасля таго, як адзін раз Туўя заспеў у сваім пакоі вобыск, які праводзіўся ў яго адсутнасць, а ўначы быў узняты з ложка для «праверкі дакументаў», неабходнасць чарговых ўцёкаў стала відавочнай. Не чакаючы раніцы, Туўя з Лілкай, якая стала яго жонкай у Налібоцкай пушчы, Зусем, яго баявой сяброўкай і малодшым братам Аронам схаваліся ў цягніку, які праходзіў, і праз Вільню змаглі прабрацца ў Польшчу па падробленых дакументах, зробленых адным з ранейшых таварышаў.
Асаел, магчыма, па ініцыятыве камандзіра Васільева, які прысудзіў яго калісьці да смерці за дэзерцірства, быў яшчэ да таго гвалтоўна адпраўлены ў войска. Ён быў забіты на Заходнім фронце ў самым канцы вайны. Яго жонка Хайя, якая так рамантычна была заручана з ім маўзерам у першыя дні эпапеі Бельскіх, была на апошнім месяцы цяжарнасці, калі страшная навіна дайшла да яе. Праз некалькі месяцаў яна, схаваўшыся разам з нованароджанай дачкой у вагоне для свіней, чыё рохканне заглушала плач немаўля, таксама бегла з Савецкага Саюза.
Усе яны пасля знясільваючых тулянняў па варожай і спустошанай Еўропе зноў апынуліся разам у Палесціне. Туўя і там неўзабаве трапіў у войска, ваяваў, нейкі час лічыўся прапаўшым без вестак. Мірнае жыццё не складвалася, грошай хранічна не хапала, здароўе было сур'ёзна падарвана, а маладая дзяржава не валодала вялікімі магчымасцямі для лячэння. У сярэдзіне 50-х гадоў Туўя і Зусь з сем'ямі, а таксама Арон пераехалі ў ЗША. Пасяліліся яны ў Брукліне, і Туўя стаў шафёрам грузавіка, а Зусь з часам заснаваў транспартную кампанію. Толькі незадоўга да смерці, летам 1986 года, водбліск баявой славы зноў асвяціў Туўю: выратаваныя ім людзі знялі для ўшанавання банкетную залу ў Нью-Ёрку. Калі 80-гадовы Туўя Бельскі з'явіўся перад прысутнымі, 600 чалавек сустрэлі яго громам апладысментаў. Праз некалькі месяцаў яго не стала, а яшчэ праз год ён быў перахаваны з вайсковымі ўшанаваннямі ў Іерусаліме на могілках, дзе спачываюць героі яўрэйскага супраціўлення. Зусь памёр у 1995-м годзе. Толькі малодшы брат, Арон, жывы і цяпер.
Праз паўстагоддзя неверагодная гісторыя братоў Бельскіх пачынае прабіваць сваю дарогу ў вялікую гісторыю.
Гэта ніколі не забудзецца
В. Савіцкі, жыхар в. Трабы, пенсіянер.
З вясны 1943 года на тэрыторыі нашага раёна дзейнічаў партызанскі атрад (а праз год — ужо брыгада) імя А. Неўскага. Так як мы жылі на хутары, між лесу, у баку ад дарогі на Мінск і Гродна, то наш дом і дом суседзяў Рыбалоўскіх служылі для "лясных салдат" санітарным пунктам. Конь у нас быў свій, і бацька прывозіў фельчара Аляксандру Завадскую з вёскі Дзядзічы, якая аказвала медыцынскую дапамогу параненым партызанам.
Аднойчы быў такі выпадак. Партызаны даставілі ў наш дом двух параненых: Віктара Іванавіча Волкава, камандзіра ўзвода разведкі, і Паўла Селюна, родам ён быў з Вілейкі. У першага было лёгкае раненне ў нагу, а ў другога — перабітыя рукі і ногі. Бацька мой адправіўся пешшу ў Мікалаева за маззю, якая зажыўляла косці. І трэба ж, каб у гэты час да суседзяў па хутары Рыбалоўскім наляцелі карнікі. Мая маці з сёстрамі вынеслі параненых партызан у кусты, у сховішча. Неўзабаве фашысты ўварваліся і да нас. Можна сабе толькі ўявіць, што было б, калі б яны заспелі ў доме параненых! Нас бы ўсіх перастралялі ці спалілі б жыўцом. Але дзякуючы суседцы Яніне Рыбалоўскай, якая паспела папярэдзіць аб з'яўленні немцаў, небяспека мінула.
Улетку 1943 года да нас на хутар заявіўся маладзенькі кравец. Сімпатычны, разумны яўрэйчык. Я да яго вельмі прывязаўся. Ён са мной размаўляў, як з дарослым. Мне ён казаў: "Ты, Валодзя, слаўны малец, усё тваё добрае наперадзе. Скончыцца вайна - будзе ўсё добра". Гэтыя словы я выдатна запомніў.
Прыйшоў ён у нашы край з суседняй Латвіі. Чаляднікам быў хлопец. Бацьку майму пашыў бурнос з капюшонам, сёстрам - гарнітурчыкі паўсуконныя і паўкажушкі. Мне з братам - таксама.
Аднойчы пад вечар мы ў двары рыхтавалі вячэру. Выбегшы за хлеў, пачала брахаць на кагосьці сабака. Маці хуценька пабегла паглядзець, хто там'? Хтосьці мільгануў у кустах і схаваўся. Неўзабаве да нас уварваліся паліцаі з Трабскай жандармерыі. Краўца яўрэя схапілі, а майго бацьку паставілі да сцяны. Хацелі расстраляць, але сёстры і маці ўгаварылі паліцаяў. Бацьку толькі збілі гумовымі палкамі. Захапіўшы краўца, з'ехалі.
Неяк да нас дакаціліся чуткі, што ў Трабах немцамі расстраляны першы старшыня сельскага Савета Клінцэвіч Георгій, потым - бацька ўсім вядомай Лізаветы Чагінай, а таксама млынар Субач з Сурвілішак. Пад марку немцаў дзейнічалі бандыты. Гэта былі ваўкі ў авечай шкуры. Яны ж у кастрычніку 1943 года расстралялі і нашага суседа Мікалая Мінгіновіча.
А было гэта так. Вечарам мы палеглі спаць. Мабыць, на бяду аж завыў сабака.
Пасля прагучалі два стрэлы. Ноч для нас была неспакойнай. Назаўтра з узсходам сонца сцежкай, якая вяла ад Мінгіновічаў, да нас прыбегла жонка Мікалая. На руках у Ніны быў грудны сыночак Міша, а за ёй, ледзь паспяваючы, старэйшанькі Валодзька. Было яму на два гады больш, чым брату. Спытаўшы ў бацькі, ці не заходзіў яе Мікалай, Ніна расказала, што прыйшлі невядомыя, назваліся партызанамі і парасілі паказаць дарогу на Трабы. Мікалай надзеў кажух, на ногі абуў боты і пайшоў праводзіць "партызан"...
Мой бацька вырашыў збегаць да сваякоў Мікалая, таксама Мінгіновічаў, якія жылі на суседнім хутары. За 300 метраў ад нашага дома ён знайшоў распранутага і разутага мёртвага Мікалая...
Прыйшоўшы дадому, бацька ўсім нам заявіў, што сыходзіць у партызаны. Маці расплакалася, сёстры таксама. Мы лічылі, што без бацькі нам не пад сілу праіснаваць.
У партызаны бацька не сышоў. Праз паўтара месяца, 28 снежня 1943 года, ноччу наш дом акружылі бандыты. Не даўшы апрануцца, у адной бялізне, босага, бацьку пагналі на гарышча, шукалі-шукалі, але так нічога і не знайшлі. Пасля гэтага яго паставілі ля печкі, а маці прымусілі свяціць лучынай. Сёстры кінуліся маліць забойцаў. Удар прыклада-сястра Люба губляе прытомнасць. Я са старэйшым братам Іосіфам залез на печ. Апошнімі былі словы бацькі: "Панове, я богу душой не вінен". Спуск курка - асечка, другі спуск, трэці, чацвёрты, пяты, шосты, сёмы — асечка. Восьмы назаўжды абарваў жыццё самага дарагога мне чалавека...
Мне неяк распавядаў адзін чалавек, які прайшоў вайну, франтавік, што нават фашысты, і тыя ў выпадку асечкі, другога стрэлу не рабілі.
Пазней на імя маёй маці Савіцкай Вольгі Іосіфаўны будзе выдадзены дакумент за подпісам камісара партызанскай брыгады імя А. Неўскага Гаўрылава Мікалая Міхайлавіча і намесніка Байкова пра тое, "што яе муж Савіцкі Іосіф Сямёнавіч, 1895 года нараджэння, 28 снежня 1943 года расстраляны белабандытамі за сувязь з партызанамі і за актыўную дапамогу партызанскаму руху".
...Мы чакалі і не маглі дачакацца, калі ж прыйдуць нашы. Але вызваленне мне таксама запомнілася дваяка.
Недалёка ад чыгуначнага пераезда Даўгердзішкі жыў родны брат маіх бацькоў Іван Лавыш. Адвёзшы ў "Заготзерне" на станцыю Юрацішкі збожжа, ён у каморы прылёг адпачыць. Яго цешча, згледзеўшы групу ўзброеных людзей, закрычала: "Ванечка, уцякай!". Яна палічыла, што ідуць бандыты. Спрасонку, не разабраўшыся, дзядзька Ваня пабег праз пераезд да лесу. Калі перасякаў "жалезку" , яго нагнала аўтаматная чарга. Дзядзька памёр на месцы. Адбылося крыўднае, непапраўнае. Групай узброеных аказаліся нашы.
У адзін з ліпеньскіх дзён я з маці знаходзіўся ў двары каля дома. У кірунку да нашага хутара крочыў разгорнуты строй чырвонаармейцаў. Я чамусьці ад страху не знаходзіў сабе месца. Маці ўгаворвала, суцяшала: "Сынок, гэта ж нашы!..".
Вызваліцеляў у Трабах, іншых вёсках сустракалі з кветкамі, хлебам і соллю. Частавалі іх усім, што мелі. Цалавалі, абдымалі. Радасці, добрым пачуццям людзей, здавалася, няма мяжы. Бо тры з лішнім гады мы не ведалі, на якім свеце жывем.
Апошнія залпы
(успаміны камісара брыгады ім. Неўскага Н. Гаўрылава)
Май 1944 прынёс не толькі дыханне вясны. Адчуваўся канец акупацыі, блізкі канец фашызму. Усё гэта адчувалася і па паводзінах фашыстаў, і па зводках Саўінфармбюро. "НІВОДНАГА нямецкага эшалона не прапусціць на фронт, дапамагчы Савецкай Арміі зламаць супраціўленне варожых
войск" - такую задачу паставілі перад сабой партызаны. Часам суткамі даводзілася ляжаць падрыўнікам ля палатна чыгункі, чакаючы варожага эшалона. Фашысты ўзмацнілі ахову чыгункі, наперадзе цягніка пускалі платформы з пяском. Але нішто не дапамагала. Да фронту цягнікі не даходзілі.
У перадсмяротных канвульсіях фашызм вырашыў нанесці партызанам яшчэ адзін удар. 31 мая 1944 года ў раён дыслакацыі партызанскай брыгады імя Аляксандра Неўскага выступіў атрад фашыстаў у суправаджэнні 9 танкаў і 11 самалётаў. У іх планы ўваходзіла прарвацца ў Даўнары, Бакшты і Заберазь, нанесці ўдар па партызанах, захапіць грамадзянскае насельніцтва і адвесці ў нямецкае рабства.
На ўчастку лініі абароны Гудзяняты-Зубавічы-Зыкавічы партызаны прынялі бой. (У гэты час вялікая частка раёна была вызваленыя партызанамі). Брыгада імя А. Неўскага трымала суцэльную лінію абароны на ўчастку Круплі-Яськавічы-Гудзянята-Зубавічы-Зыкавічы. За лінію партызанскай абароны фашысты без бою прайсці не маглі. Там быў партызанскі край, там дзейнічалі савецкія законы. Бой доўжыўся больш за пяць гадзін. Шэсць лютых атак адбілі партызаны, але ворага на вызваленую тэрыторыю не прапусцілі. У лютай злосці ад няўдач фашысты ператварылі ў папялішча 4 вёскі - Гудзяняты, Забелаўцы, Зубавічы і Зыкавічы.
На гэтым вораг не супакоіўся. 4 чэрвеня 1944 года ён паўтарыў аперацыю. Для прарыву партызанскай лініі абароны немцы нанеслі асноўны ўдар па вёсцы Зыкавічы.
У гэтым баі асабліва вызначылася аддзяленне Мікалая Крукова. Усе акопы, дзоты былі разбураны авіябомбамі і снарадамі. Аддзяленне панесла вялікія страты асабовага складу. Сам камандзір аддзялення Н. Крукаў атрымаў пяць раненняў, адно з якіх аказалася смяротным. Але аддзяленне не адступіла, выстаяла да прыбыцця падмацавання.
1 ліпеня 1944 года штаб партызанскай брыгады атрымаў загад ачысціць ўсе дарогі ад лясных завалаў, аднавіць масты праз Бярэзіну, Іслач і іншыя рэчкі, даць магчымасць Савецкай Арміі без прыпынкаў рухацца наперад. Гэта задача была выканана паспяхова і ў тэрмін.
7 ліпеня ў вёску Заберазь прыбыў штаб 6-й гвардзейскай дывізіі. Кіраўніцтва брыгады імя Неўскага было запрошана да генерал-маёра П. Брыкеля. Той абвясціў партызанам падзяку за будаўніцтва мастоў і ачыстку дарог ад завалаў.
7 ліпеня 1944 года Юрацішкоўскі, Іўеўскі раёны былі цалкам ачышчаны ад ворага. Мясцовае насельніцтва адразу ж прыступіла да аднаўлення разбуранай вайной гаспадаркі.